Preadviezen 2019 "De grenzen voorbij"
(Handelingen Nederlandse Juristen-Vereniging, 149e jaargang/2019, Wolters Kluwer 2019)

Dit jaar is het thema van de preadviezen “De grenzen voorbij”. De drie preadviezen behandelen diverse vraagstukken van territorialiteit, soevereiniteit en verantwoordelijkheid. Het betreft een thema dat voor iedere jurist en ook voor de samenleving van groot belang is.

Het begrip territorialiteit speelt tot op heden een centrale rol in het nationale, Europese en internationale recht voor de afbakening van jurisdictie en rechtstoepassing. Soevereiniteit en territoriale grenzen blijven bepalend voor de uitoefening van rechtsmacht, ook in de internationale en Europese samenwerking. Onder invloed van globalisering, technologische ontwikkeling en digitalisering is tegelijkertijd de betekenis van territoriale grenzen substantieel verminderd. De bestrijding van grensoverschrijdende criminaliteit, de waarborging van de kwaliteit van de financiële markten, de regulering van vluchtelingenstromen, het beheer van rivieren en duurzaamheid en klimaat zijn per definitie grensoverschrijdend en vereisen veelal een supranationale aanpak.

Paradoxaal genoeg is een ontwikkeling waarneembaar waarin staten grotere waarde lijken te hechten aan soevereiniteit en behoud van de nationale beleidsvrijheid. Ondanks de onomkeerbare globalisering en de sterke noodzaak tot Europese en internationale samenwerking klinkt een steeds sterkere oproep tot behoud van nationale beleidsvrijheid en vermindering van met name Europese regelgeving. Het lijkt er op dat er een kentering gaande is. Na een relatief lange periode van toenemende internationale samenwerking, waarbij instituties als de Verenigde Naties en de Europese Unie zijn opgebouwd en uitgebreid, lijkt er een trend waarneembaar dat landen zich niet meer vanzelfsprekend willen aansluiten bij meer en steeds verdergaande internationale samenwerking. Landen willen zich juist meer terugtrekken en vragen om meer autonomie, meer aandacht voor lokale problemen en oplossingen, meer nadruk op nationale identiteit, minder invloeden van buitenaf en ook minder bereidheid om personen van andere landen op te nemen. Zichtbaar werd dit bijvoorbeeld bij de recente CETA- en TTIP-onderhandelingen en de BREXIT. De druk achter deze trend van renationalisatie komt bij veel landen van binnenuit. In democratische landen ondervinden politici dat deze trend en de bijbehorende argumenten veel electorale steun krijgen, maar ook in minder democratische landen blijkt dat de leiders zich in toenemende mate bedienen van retoriek en acties die hierop inspelen. Het lijkt er niet op dat in deze trend van renationalisatie op korte termijn verandering gaat komen. De vraag is hoe dit is te verenigen met een tijdperk waarin toenemende globalisering juist onontkoombaar is, mede door technologische ontwikkelingen en digitalisering.

Deze spanning, tussen enerzijds de kennelijke wens om zich terug te trekken achter de eigen landsgrenzen en anderzijds de realiteit waarbij diverse problemen in internationaal verband zullen moeten worden aangepakt, wordt op diverse terreinen zichtbaar en levert een breed palet van juridische vraagstukken op. Wat zijn de oorzaken van deze renationalisatie trend? Is Europese en internationale regeldrift te ver doorgeschoten en heeft het een gevoelige snaar van nationale identiteit geraakt? Of is het de geringe effectiviteit daarvan die een hang naar zekerder en doeltreffender nationale regelgeving heeft veroorzaakt? Ligt de oplossing in striktere toepassing van het subsidiariteits- en proportionaliteitsbeginsel? Of moet het roer drastischer om? Leidt dit tot de herwaardering van de nationale staat als primaire bron van regelgeving? Wat zijn de (rechts)gevolgen voor terreinen die zich niet beperken tot de eigen landsgrenzen? Bijvoorbeeld op het gebied van internationale vraagstukken over vluchtelingen (zie de pogingen van de huidige Amerikaanse regering om immigratie uit bepaalde landen te weren). Maar ook op het gebied van milieu, klimaat, financiële markten, veiligheid en (zware) criminaliteit (drugshandel, mensenhandel, terrorisme en cybercrime) is duidelijk dat renationalisatie de (noodzakelijke) internationale aanpak kan bemoeilijken.
Het voorgaande geeft aanleiding tot een grondige herbezinning op concepten als territorialiteit en uitoefening van jurisdictie en een nieuwe benadering van de aanpak van grensoverschrijdende vraagstukken.